مقدمه:

در این سالها مساله ذی قیمت «اعتکاف » درجغرافیای زندگی و تاریخ فرهنگی ما از جایگاه و پایگاه مستحکم و شیرینی برخوردار شده است، به نحوی که در ایام اعتکاف، مساجدجلوه ای زیباتر و نورانی تر پیدا می کنند.

آری، رویکرد مردم مؤمن خصوصا جوانان ونوجوانان به طرف این مسائل، مصداق بارزی از آیه شریفه «انما یعمر مساجدالله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة...» (1) می باشد که باعث تعمیر و آبادانی واقعی مساجد الهی شده است.

لازم به ذکر است که همانا هدف از خلقت جن و انس، مساله معرفت و عبادت است (2) وبه یقین بیتوته کردن در بهترین مکانها(مساجد) و برترین زمانها (ماه های رجب،شعبان و رمضان) و انجام عباداتی چون روزه،نماز، قرائت قرآن و دعا و مجالست با اهل تقوا(معتکفان)، توفیقی از جانب پروردگار است;به طوری که آفریدگار جهانیان به پیامبران خود (حضرت ابراهیم و اسماعیل) و بندگان مصلح خود فرموده است که مساجد را برای معتکفان مهیا سازند. «و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین والعاکفین و الرکع السجود.» (3)

پس سزاوار و پسندیده است که هر یک از مابه نوعی به تقویت و گسترش چنین ارزشهای بزرگ اسلامی بپردازیم و آن را ارج نهیم.

احکام اعتکاف

معنای اعتکاف:

اقامت و بیوته کردن در مسجد جهت انجام عبادت است.

معتکف:

شخص مقیم و ساکن در مسجد - که به عبادت الهی می پردازد.- را معتکف گویند.

زمان اعتکاف:

در همه ایام سال به جز عید فطر و قربان می توان اعتکاف داشت.

ولی اعتکاف در ماه مبارک رمضان -خصوصا در دهه آخر مستحب مؤکد است.همچنین اعتکاف در «ایام البیض » یعنی روزهای (13، 14 و 15) هر ماه قمری (به خصوص ماه های رجب و شعبان) دارای بیشترین ثواب است.

مکان اعتکاف:

در بیشتر روایات، مسجدالحرام،مسجدالنبی صلی الله علیه وآله، مسجد کوفه و مسجدبصره، ذکر شده است; ولیکن براساس احادیثی دیگر در «مسجد جامع » هر شهری نیز اعتکاف صحیح است. البته به فتوای فقهاو مراجع عظام، به قصد قربت و نیت رجاء ومطلوبیت می توان در مساجد جامع معتکف شد.

مدت اعتکاف:

مدت اعتکاف حداقل سه روز است که روزهای اول و دوم مستحب بوده، ولی با کامل شدن دو روز اول، روز سوم واجب می شود وهمین طور روزهای چهارم و پنجم مستحب وروز ششم واجب است، الی آخر.

اقامت در مسجد:

از اذان صبح روز اول اعتکاف تا اذان مغرب روز سوم باید در مسجد اقامت داشت.

شرایط اعتکاف:

1 - عقل

بنابراین اعتکاف دیوانه، صحیح نیست.

2 - ممیز بودن

در اعتکاف بلوغ شرط نبوده و لذا کودکان ممیزی که خوب و بد را تشخیص می دهند ومسائل عبادی را درک می کنند، می توانندمعتکف شوند.

3 - نیت

انجام این عبادات باید برای تقرب به درگاه الهی (قربة الی الله) بوده باشد. در ضمن نوع اعتکاف از جهت وجوب و استحباب نیز بایدمشخص شود. (البته اعتکاف روز سوم، ششم و نهم در هر صورت واجب می باشد.)

4 - روزه گرفتن

فرد معتکف در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد.

5 - اقامت همیشگی در مسجد

دراین مدت نباید از مسجد خارج شد، مگردر حال ضرورت.

6 - کسب رضایت

بر فرزندان و بانوان شرعا واجب است که ازوالدین خود - به خصوص پدر و شوهر اجازه بگیرند.

مبطلات اعتکاف:

کارهایی که در روزها و شبهای اعتکاف برمعتکف حرام است، عبارت است از:

1 - خرید و فروش.

2 - مجادله و نزاع در امور دنیوی.

3 - بوئیدن عطر و بوی خوش برای لذت بردن.

4 - مباشرت باهمسر.

5 - آنچه که روزه را باطل می کند. (که البته اکثر آن ها در شب باعث بطلان اعتکاف نمی شود.)

× توجه: عدم رعایت موارد فوق، موجب باطل شدن اعتکاف، وجوب قضای آن و دادن کفاره می شود.

ادعیه و نماز

الف - در ایام اعتکاف می توان دعاهای متعددی چون دعاهای ماه رجب و جوشن کبیر را خواند; اما آنچه که برای عموم معتکفان (باسواد و بی سواد) ممکن و آسان است، خواندن دعاها و اذکار کوتاه ولی پرمحتواست که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

- اللهم کن لولیک الحجة ابن الحسن...(دعای امام زمان علیه السلام)

- لاحول و لا قوة الا بالله العلی العظیم

- یاالله، یا رب، یارحیم، یاغفور، یارزاق، یا تواب، یا ارحم الراحمین، یا غفارالذنوب، یا ستارالعیوب، الهی العفو و...

- سبوح قدوس رب الملائکة و الروح - اللهم صل علی محمد و آل محمد - اللهم اغفرللمؤمنین و المؤمنات - اللهم اغفرلی و تب علی - استغفرالله ربی و اتوب الیه

ب - خواندن نمازهای واجب و مستحب; که البته خواندن نمازهای قضاشده، در اولویت هستند و اما در خصوص نمازهای مستحبی،می توان به مفاتیح الجنان و غیره مراجعه کرد.بنابراین در طول این روزها و شبها هریک ازبرادران و خواهران معتکف - به هر مقداری که برایشان امکان و ظرفیت وشوق وجود دارد.-می توانند این قبیل دعاها ونمازها را زمزمه و تکرارکنند.

فضیلت ماه رجب

از آنجایی که فعلا درایران مساله اعتکاف بیشتر در ماه «رجب » انجام می گیرد، در رابطه بافضیلت این ماه، به نمونه هایی از احادیث اشاره می کنیم:

پیامبراکرم صلی الله علیه وآله می فرمایند: «ماه رجب، ماه بزرگ خداوند است و ماهی در حرمت و فضیلت به آن نمی رسد... هماناماه رجب، ماه خداست و ماه شعبان، ماه من وماه رمضان، ماه امت من می باشد. هر فردی که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، مستوجب رضایت و خشنودی بزرگ خدا می شود وغضب الهی از او دور شده و دری از درهای جهنم به رویش بسته می شود. ماه رجب، ماه استغفار امت من است; پس در این ماه بسیارآمرزش بطلبید. زیرا خداوند آمرزنده ومهربان است.»

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هرکس که یک روز از آخر این ماه (رجب) را روزه بگیرد،خدا او را از شدت سکرات مرگ و از هول بعد ازمرگ و عذاب قبر ایمن می کند; و هرکسی که دو روز از آخر این ماه را روزه بگیرد، بر صراطبه آسانی می گذرد; و هر فردی که سه روز ازآخر این ماه را روزه بگیرد، از ترس بزرگ روزقیامت و از شدتها و هولهای آن روز ایمن گرددو برات بیزاری از آتش جهنم را به او عطاکنند.»

امام موسی بن جعفرعلیه السلام می فرمایند:«هرکسی که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، آتش جهنم یک سال راه از او دورمی شود و هر فردی که سه روز از آن را روزه بگیرد، بهشت بر او واجب خواهد شد. همانارجب نام رودی است در بهشت که از شیرسفیدتر و از عسل شیرین تر است; پس هرشخصی که یک روز از ماه رجب را روزه داشته باشد، به یقین از آن نهر بهشتی خواهدنوشید.»

برنامه ریزی برای اعتکاف

همانا زندگی جمعی عده ای از افراد در یک محیط (خانه، مدرسه، مسجد، اداره و...)دارای مزایا و برکات گوناگونی است; و اگرمدیریتی سالم و صحیح و اخلاقی نیکو برآن محیط و افرادش حاکم باشد، نتایج مفیدتر وپربارتری را در پی خواهد داشت.

در رابطه با بیتوته کردن چند روزه معتکفان در مساجد نیز، مطالب فوق صادق است. یعنی با برنامه ریزی صحیح می توان به نتایج مطلوب خود در این چند روز و چندشب رسید و الا خدای نکرده به علت عدم شناخت افراد، کثرت جمعیت، بدسلیقگی وافراط در امر مقدس اعتکاف، ممکن است که امر ناخوشایندی اتفاق بیفتد!

در ضمن از عموم افراد روحانی و مسؤول تقاضا می کنیم که با استفاده از کتابهایی چون ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، مفاتیح الجنان، الحکم الزاهره و... آیات و احادیث مورد بحث را شرح داده و به اطلاع معتکفان ودیگران برسانند. اما نکات مورد نظر عبارتنداز :

1 - تبلیغ و تبیین اعتکاف

سزاوار است که رسانه ها مطالبی را درخصوص این عبادات همگانی به اطلاع مردم برسانند و برادران معظم روحانی نیز احکام عملیه اعتکاف را برای معتکفین توضیح وشرح دهند.

2 - فوائد اعتکاف

بیان فلسفه و ثمرات عبادت، باعث تشویق و تقویت انگیزه می شود; لذا زیبنده است که فایده های متعدد اعتکاف برای همگان - به ویژه معتکفان - بازگو شود. فوائدی از قبیل:تزکیه روح، ازدیاد ایمان و تقوا، کسب ثواب عظیم، نورانیت و نشاط قلبی، گشوده شدن عقده های درونی و رسیدن به آرامش و امید،هدفمندشدن زندگی، کسب معارف و علوم،تقویت اراده و صبر، گسترش محبت،عطرآگین شدن فضای زندگی، و در یک کلام،تقویت و گسترش ارزشها و هنجارهای اسلامی و انسانی.

3 - مشارکت عمومی

سرمایه گذاری درامور خیر، به معنای سهیم شدن در عبادت و ثواب است; پس چه نیکوست افرادی که به عللی توفیق اعتکاف راندارند، از طرق دیگر در این امر مهم سرمایه گذاری نموده و از سود آن بهره مند شوند.مثلا:

الف - رضایت دادن: مسؤولین مربوطه واولیای امور به زیردستان خود - در صورت امکان،- اجازه دهند تا در اعتکاف شرکت نمایند.

ب - اطعام و مساعدت: امید است که مراکزخیریه و افراد نیکوکار در تامین غذای افطار وسحری و دیگر مایحتاج معتکفان، از قافله ابرار عقب نمانند.

ج - تشویق نمودن: ائمه جمعه و جماعت،مسؤولان، خانواده ها و... نیز از همت و ایمان برادران و خواهران معتکف، قدردانی وتجلیل نمایند و با حضور خود و تشویق های مادی و معنوی، باعث تقویت انگیزه های مقدس در افراد معتکف شوند.

4 - معارفه

جهت مودت و محبت بیشتر بین معتکفان و برای جلوگیری از بروز اموری بعضاناخوشایند، بهتر است بین معتکفین -مستقیم یا غیر مستقیم - معارفه ای صورت بگیرد.

5 - حفظ حریم

معتکفان از جهت سن، شغل، علم و... باهم تفاوتهایی دارند; لذا لازم است اولا حریم وشخصیت هرکدام پاس داشته شود. ثانیا باسعه صدر و بزرگواری اختلافات (روحی،فکری و عملی) همدیگر را تحمل فرمایند.

6 - اعتدال

معتکفان از نظر شوق و ظرفیت نیز یکسان نیستند; بنابراین در برنامه های عبادی(سخنرانی، مباحثات علمی، قرائت قرآن،عزاداری، دعا، نوحه خوانی و...) باید میانه روی مراعات شود که خدای ناکرده زیاده روی در امور، اثرات منفی ایجاد نکند.

7 - عمل به توصیه ها

در این سفر و اردوی معنوی، بر مسافران وشیفتگان وادی عبادت و عرفان لازم است که نخست با توصیه های اساتید و سالکان طریق عشق و معرفت آشنا شوند و سپس به ریاضت و تهذیب روح بپردازند تا در کوتاه مدت به سرمنزل مقصود برسند. ان شاءالله.

به عبارت دیگر، هدف از اعتکاف، رسیدن به کمال و خشنودی خداوند است که آن هم مقدماتی دارد; مانند: اخلاص، خضوع،خشوع، تقوا، لقمه حلال، رجاء و امید، توکل،توبه و استغفار، شکر و سپاس، اشک، دعا،استمرار ذکر و...

8 - سؤالات دینی

با تشکیل جلسات پرسش و پاسخ می توان به سؤالات و شبهاتی که احیانا برای معتکفان مطرح است، جواب داد. لذا بایسته است که برادران و خواهران به صورت شفاهی و کتبی سؤالات خود را از سروران روحانی وکارشناسان امور دینی بپرسند.

9 - مجالست با ابرار

حال که بهترین زمان و مکان و دوستان نصیب معتکفان شده است، علاوه بربرکات گوناگون این ایام، نباید از ثمرات مصاحبت ومجالست با اهل علم و اخلاق، غافل شد.

10 - قبولی دعا

یکی از شرایط استجابت دعا، طولانی بودن سجده است و از دیگر شرایط، دعا کردن برای دیگران است; بنابراین دعا برای ظهور وسلامتی امام زمان علیه السلام، سلامتی و عزت رهبرمعظم، آزادی اسیران، پیروزی اسلام ومسلمین، شفای جانبازان و بیماران، سلامتی و سعادت خدمتگزاران، خانواده، اقوام،دوستان و بانیان اعتکاف و خصوصا طلب علومقام و رحمت الهی برای امام راحل قدس سره،شهیدان و اموات، فراموش نشود.

11 - مولودیه

شب و روز 13 رجب، سالروز ولادت مولودکعبه، حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است;نیکوست به همین مناسبت، به ذکر فضائل ومناقب آن حضرت پرداخته شود.

12 - سوگواری

باتوجه به این که 15 رجب مصادف بارحلت حضرت زینب کبری علیها السلام می باشد،شایسته است به همین مناسبت، با ذکرفضائل و مصائب آن بانوی نمونه، به سوگواری پرداخته شود.

13 - قدر لحظات

حال که خویشتن را در این چند روز از همه چیز و همه جا فارغ ساخته ایم و به جمع سالکان طریق دوست پیوسته ایم، شایسته است برای نیل به تکامل معنوی، از تمامی لحظات ملکوتی اعتکاف استفاده کنیم. و به قول دیگر، شبها و روزهای اعتکاف همان هنگامه های عروج و صعود است که می توان مسافت چهل ساله را به سرعت طی کرد; پس زینهار که این خلوت و سفر معنوی به نوعی باغفلت و سهل انگاری سپری شود!

آری، «هرشب، شب قدر است اگر قدربدانی.» باید مواظب بود در این ایام و لیالی نورانی، صفات رذیله ای مانند: سوءظن،حسادت، عجب، ریا، تکبر، غیبت، غفلت،دروغ و سایر امور ناپسند دل نورانی معتکفان را آلوده نکند.

14 - اندیشیدن

براساس آیات و روایات «تفکر» و «تدبر»بهترین عبادت است; لذا چه نیکوست که درمسائل خداشناسی، خودشناسی و غیره به تفکر و اندیشه پرداخت.

15 - خواب

یکی از نیازهای روحی و جسمی هرانسانی،خواب است; لذا معتکفان برای خود ودوستان شرایط مطلوبی فراهم بسازند تا بعداز مدتی استراحت، با انرژی و شادابی بیشتری به امور عبادی خود بپردازند. از این روست که خداوند حتی خواب روزه دار را نیزعبادت شمرده است.

16 - علاج افسردگی

چه بسا عده ای از معتکفان - خصوصانوجوانان - به سبب دوری از خانواده ودوستان، گاهی دچار دلتنگی بشوند; لذابستگان و دیگران می توانند با حضور خود درمسجد و دیدار از آنان، به تشویق و تقویت آن ها بپردازند.

17 - روحیه تعاون

یکی از ثمرات گرانبهای اعتکاف، مساله تعاون و همکاری است که می توان به روشهای متعدد، این روحیه را تقویت کرد; همانند:جاروکردن مسجد، پذیرایی در هنگامه های افطار و سحر، شستن ظروف و...

18 - آداب مساجد

سزاوار است در خصوص فضائل مسجد،آداب و احکام آن را نیز به یاد سپرد و مراعات نمود. مانند ثواب عبادت و نشستن در مسجد،رعایت کردن احترام و قداست مسجد،خواندن نماز تحیت، آلوده نکردن مسجد،وجوب طهارت آن در صورت آلودگی، عدم دست زدن به وسایل مسجد و غیره.

19 - بهداشت

مسائل بهداشت فردی، جمعی و مکانی باید مراعات شود; مثل: عدم حضور افرادی که بیماری مسری دارند، پاکیزه نگه داشتن جایگاه، وجود لوازم بهداشتی و...

20 - امکانات

فراهم کردن کتاب های قرآن، مفاتیح الجنان و مناجات، مهیا ساختن مهر و تسبیح به اندازه کافی، وجود کمکهای اولیه، فعال شدن سیستم تهویه و هواکش و...

21 - استحمام

از آنجایی که برای عده ای ممکن است موجبات غسل فراهم شود، لذا مسؤولین محترم با نزدیک ترین گرمابه قراردادی ببندند و یا این که در صورت امکان، در همان حیاط و محوطه مسجد چند دوش حمام راه اندازی کنند.

22 - توصیه های امنیتی

عدم آوردن اشیاء گران قیمت، عدم دست زدن به وسایل برقی و حرارتی، وجود ماموران انتظامی در اطراف جایگاه - خصوصا جایگاه اعتکاف خواهران - و غیره.

23 - حلالیت طلبی

از آنجایی که ممکن است در این چند روزه -به صورت خطا و جهل یا خدای ناکرده عمد وعلم - نسبت به دیگران بی احترامی و غیبتی محقق شده باشد، پس لازم است که معتکفان گرامی درپایان اعتکاف، از همدیگر لالیت بطلبند.

24 - غبار روبی

همان طوری که پیش از اعتکاف بحمدالله در امر «غبارروبی مساجد» مشارکت به عمل آمده; شایسته است پس از اتمام زمان ومراسم با شکوه و گسترده اعتکاف، به بهداشت و غبار روبی جایگاه اعتکاف نیزاهمیت داده شود.

25 - نکاتی دیگر

برگزاری مسابقات دینی، نوشتن خاطرات،مقاله و شعر، کشیدن طرح پیرامون اعتکاف(قبل یا بعد از اتمام مراسم)، نوشتن و بازگوکردن پیشنهادها و انتقادات به مسؤولان محترم ستاد اعتکاف، گرفتن عکس دسته جمعی با دوستان معتکف و...

پی نوشتها:

1 - سوره توبه، آیه 18.

2 - سوره ذاریات، آیه 56.

3 - سوره بقره، آیه 125.

فرهنگ کوثر، مهر 1379، شماره 43،پدید آورنده : محمد ابراهیم احمدی